07.12.2000 Prof. Dr. Eyüp İlyasoğlu - netyorum.com / Sayı: 50

SANAYİ DEVRİMİ, AMERİKA'NIN UYANIŞI

Netyorum'daki ilk yazımıza; "Peter F. Drucker'a göre (Post-capitalist Society, 1993) Batı toplumları, birkaç yüzyılda bir, belirgin bir değişim (transformasyon) geçirir. Bu "keskin" virajda, çok büyük yenilikler oluşur ve bir kaç on-yıl içinde, birkaç yüzyıllık mesafe alınır. Bu süreçte toplumdaki değer ölçüleri, sosyal ve politik yapı, sanat, edebiyat, mimarlık vb. bütün temel kurumlar, geri dönülmeyecek şekilde değişir." diyerek başlamış, daha sonraki yazılarımı, sırası ile "Yazının İcadı, İnsanlık Tarihinin Başlangıcı, Akdeniz'in Uyanışı" ve "Matbanın İcadı, Avrupa'nın Uyanışı" başlıkları ile sunmuştum.

Bu kez de bir başka yüzyıldaki bir başka "keskin" virajı inceleyerek, "Amerika'nın Uyanışı" 'na değineceğiz.

Adam Smith'in ünlü kitabı "Milletlerin Zenginliği" 'ni (Wealth of Nations) yayınladığı 1776 yılı ile, James Watt'ın buhar makinasını aynı yılda sanayiye sunması basit bir raslantı değildir. Ayrıca, Fransa'da, Denis Diderot ile Jean d'Alembert tarafından redakte edilerek yayınlanan (aralarında Voltaire, Rousseau vb'nin yazıları bulunan) Encyclopédie'a da, bu yıllara tesadüfen rastlamamaktadır.

17. yüzyılda başlayan Bilim Devrimi (Scientific Revolution) matematik, fizik ve kimya alanlarındaki buluşlar; sosyal bilimler özellikle felsefe, sosyoloji vb. alanlardaki gelişmeler ve Rönesans'tan ivme alarak doruk noktasına varan güzel sanatlar, Avrupa'nın Aydınlanma Çağı ve sonrasında gelen Sanayi Devrimi'nin temellerini oluşturdu. Burada yeniden hatırlamakta yarar var: Bütün bu alanlardaki gelişmeler, matbanın icadı ve bilginin topluma yayılması ile mümkün olabildi.

Bilindiği gibi 1770'li yıllarda İngiltere'de başlayarak 1830'lara kadar ilk sonuçlarını veren bu devrim, İngilizlerin yeni geliştirdikleri makinalara ve teknolojik know-how'a ihracat yasağı koymalarına rağmen, çok kısa bir sürede Avrupa'ya yayıldı (Sanayi Devrimin isim babasının tarihçi Arnold Toynbee olduğu genel bir kanıdır). Birinci Sanayi Devrimi olarak adlandırılan bu aşama ile tarım toplumundan sanayi toplumuna geçişin ilk bölümü tamamlanmış oldu.

Birinci Sanayi Devrimi ile:

• Enerji kaynaklarından önce buhar devreye sokularak, buhar makinasının gelişmesi; tarım ve sanayi ürünleri üretiminin çok hızla artması; demir yollarının ve deniz ticaretinde geleneksel yelkenli gemilerin yerlerini buharlı gemilere bırakarak uluslararası ticaretin çok büyük ölçüde artması

• Temel sanayi maddesi demirin, kömürü verimli kullanarak diğer sanayi ürünlerinin makinalarının ve ana girdilerinin çok daha ucuza ve bol miktarda elde edilmesi

• Zirai bölgelerin ürünlerinin, ziraat dışı toplum kesimlerine aktarılarak; şehirlerin etrafında odaklaşan sanayi bölgelerinin gelişmesi; tarım - sanayi işbölümünün oluşması

• Sermayenin tümü ile burjuvazinin kontrolu altına girmesi; bankaların gelişerek bir başka iş bölümü alanını oluşturması, bir başka deyişle finans kapital olarak adlandırılan gerçek kapitalizmin doğuşu

1850'li yıllara varıldığında, Avrupanın tümü ile yapısı değişmiş; şehirlerde zenginlik üst düzeye çıkmış; ülkelerin nüfusunda %100'e varan artışlar görülmüş; sanayi devrimi hammadde ihtiyaçları nedeni ile koloniyalizmin yerini emperyalizm almış ve Avrupa kaynayan bir cadı kazanına dönmüştür. Kapitalizmin karşıtı olarak filizlenen sosyalizm ise bu dönemde ortaya çıkmıştır

* * * * *

1860'li yıllarda başlayan İkinci Sanayi Devrimi Avrupa'nın bu çalkantılı dönemine rastlarken; Amerika Birleşik Devletleri de ünlü Kuzey-Güney Savaşı da olarak bilinen İç Savaşı (Civil War) 1861-65 yılları arasında yaşamıştır. Savaşın sonunda Amerikan Birliği yeniden sağlanmış, kölelik sona erdirilmiş ve sanayileşmeye daha önce başlayan Kuzey Devletleri, Amerikan Devriminin öncüsü haline gelmiştir.

Geniş toprakları, bakir madenleri ve genç mülteciler ülkesi olan ABD'de, buharlı lokomotif (İngiltere'deki yüzlerce mil yerine) binlerce mil yol aşmaya başlamış ve sanayileşmede Avrupa'dan çok daha ileri boyutta büyüklüklere zemin hazırlamıştır. ABD'nin batısında keşfedilen Dünya'nın en büyük madenleri sanayi bölgelerine taşınmış; kömür ve demir, demiryolları ile birbirlerine kavuşurken, yeni makina endüstrisinin temelleri atılmıştır. Bu arada batıdaki altın ve gümüşe hücum devam etmiş; madenin bulunduğu her yerde, yeni bir şehir oluşmuştur.

1880'lere gelindiğinde, ABD devrim niteliğinde artışlara sahne olmuştur. 1870-90 döneminde sanayi üretimindeki işçi sayısı ikiye katlanmış; 1879 yılında yıllık üretim değeri 5.4 milyar dolar olan sanayi ürünleri, 1899 yılında 13 milyar dolara ulaşmıştır. Dönemin en önemli göstergesi olan demir-çelik üretimi 1880 yılında 1.4 milyon ton iken, 1890 yılında 11 milyon tona çıkmış ve üretimde İngiltere'yi geçerken, dünya ham demir üretiminin 1/4'ünü karşılar hale gelmiştir. En önemli gösterge ise demiryollarında görülmüş; 1880 yılında 150,000 km. olan hat uzunluğu, 1900 yılında 310,000 km.ye ulaşmıştır.

Bütün bu zenginlik ölçüleri, ABD'nin giderek Avrupa'nın önüne geçmesine yol açan "endüstriyel buluşlar" 'la pekişmiştir. Örnek olarak, telgrafın mucidi Thomas Edison, 1878 yılında ilk "ampul" 'u üretmiş ve 1881 yılında da, New York'ta merkezi güç istasyonu kurarak, şehre sürekli ve düzenli elektrik verilmesini sağlamıştır (Edison, hayat boyunca aldığı 1,093 adet patent hakkı ile hala erişilememiş bir rekore sahiptir).

Sanayi Devriminin öncülüğünü ABD'ye taşıyan gelişmeler; bilgi çağının bir başka temel taşı olan "Yönetim Devrimi" 'ne yol açacak ve bir sonraki yazımızın konusunu oluşturacaktır.  

Prof. Dr. Eyüp İlyasoğlu
TRIO Çözüm Evi Bilişim Hizmetleri A.Ş.
elektronik posta: eyupi@triosh.com

netyorum.com: (Bu metin, yazarın ismi ve kaynak gösterilerek elektronik, basılı veya görsel yayın organlarında tamamen veya kısmen yayınlanabilir.)