12.07.2001 Prof. Dr. Eyüp İlyasoğlu - netyorum.com / Sayı: 79

ULUSLARARASI BİLGİ TEKNOLOJİSİ TİCARETİNDE
İLK ADIMLAR

Bu yazımızda, bir önceki yazımızda anahatları ile ele aldığımız Dünya Ticaret Örgütü'nün (DTO) kuruluş sürecinde; bilgi teknolojisinin uluslararası ticarete konu oluşunun ilk evresine değineceğiz.

Bilindiği gibi DTO'yü kuran anlaşma - Nihai Senet (Final Act), üç önemli ek anlaşmayı, anlaşmanın ayrılmaz bir parçası olarak, beraberinde getirmektedir.

1. Çok Taraflı Ticaret Anlaşması
(Multilateral Agreement on Trade -MTA),

2. Hizmet Ticareti Genel Anlaşması
(General Agreement on Trade in Services -GATS),

3. Fikri Mülkiyet Haklarının Ticaretle İlgili Yönleri
(Trade-related Intellectual Property Rights -TRIPS).

DTÖ'nün yapısı, GATT-1947 farklı olarak, bütün üyelere açık bir Bakanlar Konferansı ve buna bağlı, yönetimi sağlayan Genel Konsey'den oluşmaktadır (bir bakıma eski ticaret roundlarının resmileştirilmiş hali). Genel Konsey, ayrıca, anlaşmazlıkların çözümü ve ticaret politikasının gözden geçirilmesi ile görevlidir. Anlaşma ile üç yeni kurum daha öngörülmektedir: Mal Ticareti Konseyi, Hizmet Ticareti Konseyi ve TRIPS Konseyi. Özetle, 1995 yılı itibarı ile uluslararası ticaret anlaşmaları mal ticareti dışında; bundan böyle, hizmet ticareti ve fikri ve sınai mülkiyete de yayılmakta ve uluslararası bilgi teknolojisi ticaretine de çok önemli bir yön vermektedir.

* * * * * *

GATS (Hizmet Ticareti Genel Anlaşması -General Agreement on Trade in Services) GATT-1974'ün hizmet sektörünü kapsayan bir uzantısı olarak görülebilir. Tokyo Round'un sonuç belgesinde ve ABD'nin Trade Act of 1973 (1973 Ticaret Yasası) doğrultusunda; ABD'nin talebi ile hizmetlerin müzakerelere alınması önerilmiştir.

1986 Punta del Este Bakanlar toplantısında, mallardan ayrı olarak hizmetlerin de liberalizasyonu; Deklarasyonun II. Bölümünde müzakere kapsamına alınmış ve GNS (Group of Negotiations on Services-Servis [Ticareti] Müzakereleri Grubu) kurulmuştur. Daha sonraki Montreal ve Brüksel toplantılarında rafine edilen Grup teklifleri, 1991 Dunkel Draft'ında son şeklini almış ve daha sonra Nihai Sened'e bağlanmıştır.

Uluslararası ticareti yönlendiren anlaşmalarda yapılan bu genişleme ile, çok taraflı ticari hak ve yükümlülüklerin alanı büyütülmektedir. Ayrıca, bu anlaşma ile, doğrudan yabancı sermaye yatırımları düzenlenmekte; insani hizmetlerin ve elektronik verilerin (data) sınırlar ötesine geçiş kuralları belirlenmekte ve bundan böyle yapılacak Çok Taraflı Ticaret Müzakerelerinde ele alınarak, genişletilmesini öngörülmektedir. GATT'la mal ticaretinde olduğu gibi, GATS ile de hizmet ticaretinde liberalleşme; bu alanda uluslararası ticareti arttıracak, ekonomik büyümeye katkıda bulunacak ve özellikle gelişmekte olan ülkelerin çıkarlarını koruyacaktır.

GATS'ın teknik yapısı, anlaşmanın üç sütün üzerinde durduğunu göstermektedir:

1. Tarafların temel yükümlülükleri
2. Ek'lerde hizmet sektörlerine özgün tanımlar ve arz usuleri ve istisnalar
3. Yükümlülüklere uygulamasına ilişkin takvim

Anlaşma altı bölüm ve 29 maddeden oluşmakta, sekiz adet Ek'i bulunmaktadır. "Servis ticareti"nin tanımı müzakerelerin en uzun tartışma konusu olmuştur. Tanım, arz türü olarak hizmetleri "sınır aşımı, yurtdışında tüketim, ticari takdim ve kişilerin hizmet sunumu" olarak tasnif etmektedir. GATS, GATT'a paralel olarak En Çok Kayrılan Ülke (The Most Favoured Nation) ilkesini devam ettirmekte ve bunu, şartsız ve genel bir yükümlülük olarak madde II'de belirlemektedir. Gelişmekte olan ülkelerin katkısının giderek artacağı madde IV'de tespit edilmiştir.

* * * * * *

Bilişim ve iletişim (telekomünikasyon) alanlarında teknolojik gelişmelerin hızla oluştuğu ve yoğunlaştığı son yıllarda, yeni buluşlar yepyeni pazarların doğmasına yol açmıştır. Ancak, Çok Taraflı Ticaret Müzakerelerinde bir konunun gündeme alınmasının oldukça yavaş bir süreçten geçtiği bilinmektedir. Dolayısı ile, Uruguay Round'a kadar askıda kalan birçok soruna, bundan böyle çözümler getirilebilmesi olanak dahilindedir. Ancak, hızla gelişen bilişim ve iletişim sektörlerindeki yeni buluşlar, yeni tartışmalar yaratacak ve önümüzdeki yıllarda uluslararası bir çok sorun ortaya çıkabilecektir.

Teknolojik olanakların süratle artması, bu alanda ilerlemiş ülkelere yeni mukayeseli üstünlükler sağlamış ve fikri mülkiyet haklarında sorunlar çıkmasına ve ticari anlaşmazlıklara yol açmıştır.

Gelecek sayıda konun devamı olan TRIPS (Fikri Mülkiyet Haklarının Ticaretle İlgili Yönleri -Trade-related Intellectual Property Rights)'i ele alarak DTÖ'nün bilgi teknolojisine ilişkin bir başka ek anlaşmasına değineceğiz.

Prof. Dr. Eyüp İlyasoğlu
TRIO Çözüm Evi Bilişim Hizmetleri A.Ş.
elektronik posta: eyupi@triosh.com