13.11.2003 Prof. Dr. Muammer Kaya - netyorum.com / Sayı: 148

ISINMA AMAÇLI FAALİYETLERDEN KAYNAKLANAN ZEHİRLENMELER

Ülkemizde her yıl özellikle kış aylarında yüzlerce kişi ısınma amaçlı yakılan soba ve mangallardan çıkan/sızan karbon monoksit (CO) gazından zehirlenmektedir. Tüm uyarılara rağmen maalesef her yıl hidro-karbon (HC) içeren fosil yakıtların (kömür, petrol, doğal gaz vs) bilinçsizce yakılmasından kaynaklanan zehirlenmelere bağlı ölüm sayısı artmaktadır. Ölümler/zehirlenmeler çoğunlukla fosil yakıtların sobalarda doğru yakılma yönteminin bilinmemesi veya bilinse de ufak ihmallerden kaynaklanmaktadır.

KARBON MONOKSİT: Renksiz, kokusuz, tatsız (yani varlığını hissetmesi zor), havadan hafif ve çok düşük konsantrasyonlarda bile zehirleyici bir gazdır. Havadan hafif olduğundan genellikle odaların üst, yani tavan kısımlarında toplanır. CO yanıcı olduğundan havadaki karışımı %12-75 arasında olduğunda patlayabilir.

Kömür ve petrol gibi HC'lu fosil yakıtlar yetersiz oksijen (hava) ile yakılmasıyla CO gazı ortaya çıkar:

C (katı kömür) + ½ O2 (havadan) CO (çıkan gaz)

Alev rengine bakarak yanmanın tam veya eksik olduğu belirlenebilir. Mavi alev rengi genellikle tam yanmayı, portakal alev rengi eksik yanmayı ve CO oluşumunu, sarı renkli alev ise ısıtıcının hiç yakılmamasını ifade eder.

Eğer ortamda yeterli oksijen varsa yanma sonucunda karbon dioksit (CO2) ve su buharı (H2O) çıkar.

C (katı kömür) + O2 (havadan) CO2 (çıkan gaz)

Karbon dioksit gazıda renksiz, kokusuz, tatsız, havadan ağır ve boğucu bir gazdır. Yanma sonunda bu gazda bacadan dışarı atılamazsa ve havadaki oranı %0.5'i geçerse tehlikelidir.

KARBON MONOKSİT KAYNAKLARI

Karbon monoksit hem dış hem de iç ortam hava kirleticisidir. En önemli CO kaynakları önem sırasına göre:

1. Otomobil ekzoz gazları (%70),
2. Sobalardan gaz sızması,
3. Doğalgaz/LPG'li şofben ve kombilerden sızmalar,
4. Sigara dumanı,
5. Bacasız ısıtıcılar (Gazlı Japon sobaları, LPG Tüplü ısıtıcılar) dır.

Ekzoz gazları atmosferdeki CO'in %70'ini oluşturur ve dış ortam hava kirleticisidir. Diğerleri iç ortam hava kirleticisidir tamamı CO'in %30'unu teşkil eder.

KARBON MONOKSİTEN ZEHİRLENME BELİRTİLERİ

CO çok az miktarlarda bile insanlara etki etmektedir. CO'in kandaki hemoglobine ilgisi/afinitesi oksijene olan ilgisinden 250-300 kat daha fazladır. CO hemoglobinle birleşerek karboksihemoglobin oluşturur. Böylece hemoglobin kana oksijen taşıyamaz. CO'in zehirlilik/toksik etkisi sinsidir. Zehirlenme üç aşamada gerçekleşir:

Birinci Safha: CO soluyan kimsede hafif uyuşukluk, durgunluk ve uyuklama hissedilir. Bu belirtiler zehirlenmenin başladığı anlamına gelir. Zehirlenmeye maruz kalan kişi/kişiler derhal temiz havaya çıkarılmalıdır. Bu aşamada kurtulma şansı olabilir. Biraz daha fazla CO'e maruz kalındığında hareket yeteneği felce uğrar, insana tatlı bir rehavet çöker ve uyuklama isteği doğar. Öleceğini bilse bile kişi o ortamdan ayrılmak istemeyebilir.

İkinci Safha: Titreme, adele kasılması, çene kilitlenmesi ve diş gıcırdatmaları başlar. Gözler bir noktaya dikilir ve ateşlenme başlar.

Üçüncü ve Son Safha: Solunum ve kalp atışları yavaşlar, vücut ısısı düşer, his ve şuur kaybolur. Ölüm gerçekleşir.

Karboksihemoglobin kırmızımsı pembe rengi vücut derisini kiraz kırmızısı renge dönüştürür. Dudaklar rujla boyanmış gibi kızarır ve yüz tebessüm eder hali alır.

KARBON MONOKSİT ZEHİRLENME ORAN VE BELİRTİLERİ

Havadaki CO oran artıkça daha kısa sürede ölüm oluşabilir.ABD Çevre KorumaAjansı (EPA) ve Dünya Sağlık Teşkilatı (WHO)'nın , karbon monoksit için önerilen sınır değeri 8 saatlik sürede 9 ppm ve 1 saatte 25 ppm'dir.

Zehirlenen kişiyi derhal ortamdan uzaklaştırılıp, temiz havaya varsa saf oksijenle teneffüs ettirilmeli ve acilen en yakın sağlık kurumuna götürülmelidir.

ISINMA AMAÇLI FAALİYETLERDEN KAYNAKLANAN ZEHİRLENMELERDEN CAN KAYBINI AZALTMAK/ÖNLEMEK İÇİN ALINMASI GEREKEN TEDBİRLER

I. Soba ve Yakıtla (Kömür) İlgili Önlemler:

a) Yakıta uygun soba ve yakma sistemi/yöntemi kullanımı
(Yerli kömürlerimizin uçucu madde (UM) oranları İthal kömürlerden daha yüksektir. Bundan dolayı ithal kömürler daha zor tutuşturulurlar. İthal kömürlerin ısıl değerleri yüksek olduğundan ateş tuğlalı dökme sobalarda yakılması daha uygundur. Tuğlasız sobalar (örneğin kovalı sobalar) ısıyı daha çabuk ortama verirler ancak daha çabuk da soğur. İthal kömürler uzun süre yanarlar. Kömürdeki UM'lerin tam yakılamaması zehirlenmelere yol açabilir. Soba satın alınırken TSE belgeli ve yanma verimi yüksek sobalar tercih edilmelidir. Standart dışı sobalarda kalitesiz yakıt kullanılmamalıdır.)

b) Sobanın verimli yakılabilmesi için en fazla 2/3 oranında kömür ile doldurulmalıdır.

c) Soba mutlaka üsten yakılmalı (alta kömür üste çıta koyularak yakma) ve daha sonra üzerine hiç kömür ilavesi yapılmamalıdır. Kömür bittiğinde tekrar temizlenip aynı şekilde yakılmalıdır. Alttan yakılan sobalarda uçucu maddeler eksik yanar, bu enerji %20 kaybı/israfına neden olur ve daha fazla duman çıkar. Uçucu maddelerin çoğu üstten yakıldığında yandığı için daha az duman çıkar ve yanma verimi daha yüksek olur.

d) Soba yanarken yanma havası ve duman kapak/klapeleri kapatılma-malıdır. Yatarken soba üzerine kürekle kömür atılıp hava ve duman kapakları kısmen kapatılıp sobayı uyumaya bırakılmamalıdır. Sobanın hava ve duman kapaklarının kapatılması zehirlenmeye davetiye çıkarmaktır.

e) Sobanın havalandırma sistemi, sobaya yeteri kadar hava sağlaya-bilmelidir.

f) Sobada delik olmamalıdır.

g) Verimli yanma için sobaların külleri günlük temizlenmelidir.

h) Yatmadan önce sobaya kesinlikle kömür atılmamalıdır. Üşümemek isteniyorsa soba mutlaka yeniden doldurulup, hava ve duman kapakları tamamen açık bir şekilde tekrar yakılmalıdır. Mümkünse yatarken soba söndürülmelidir.

II. Baca ve Borularla İlgili Önlemler;

a) Soba duvardan en az 50 ve en çok 150 cm uzağa kurulmalıdır.

b) Soba boruları mümkün olduğunca kısa ve düşey doğrultuda olmalıdır. Yatay borular bacaya doğru %10 eğimle yükselerek takılmalıdır.

c) Fazla dirsek ve borudan kaçınmalı en fazla iki dirsek kullanılmalıdır. Böylece boru ve bacada kurum ve/veya katran oluşumu, tıkanma ve gaz sızma olasalığı azalır.

d) Delik boru kullanılmamalı ve soba boru uçu, baca deliğine fazla sokulup tıkanmamalıdır.

e) Soba boruları pencere ve duvardan dışarı çıkarılıp uzatılmamalıdır.

f) Soba boru çapı 13 cm olması tavsiye edilir.

g) Baca yılda en az bir kez temizlenmelidir.

h) Bina bacası çatının en yüksek noktasından en az 1 m yüksekte olmalı ve çıkan gazların dağılabilmesi için yanındaki binalardan 6 m uzakta olmalıdır.

i) Baca rüzgardan fazla etkilenmeyecek şekilde iyi çekişli olmalıdır.

j) Lodoslu bölgelerde bacaya klape takmak geri tepmeleri önlemede yararlı olabilir.

III. İklimle İlgili Önlemler;

a) Lodoslu havalarda soba geri teptiğinden mümkünse soba yakılmamalıdır.
b) Kuvvetli lodos sobalı evlerde CO zehirlenmelerinin en önemli nedenidir.
c) Lodos Kuzey-Güney yönünde estiğinde, güneyi kapalı/güneyinde yüksek bina olan evler veya güneyi engebeli olan illerde (örneğin Bursa vs) eğer kuzey yönü de alçak ise, soba geri tepmesi çok fazla görülebilir.

SONUÇ

Yukarıdaki uyarılara uyulduğunda %20 yakıt tasarrufu yapılabilir, iyi ısınılır ve sobadan zehirlenme riski en aza indirilir. Bunlara bilerek veya bilmeyerek uymamak karbon monoksit zehirlenmesine davetiye çıkarmaktır.

Prof. Dr. Muammer Kaya
Eskişehir, Osmangazi Üniversitesi
TEKAM Müdürü
e-posta: mkaya@ogu.edu.tr

netyorum.com: (Bu metnin elektronik, basılı veya görsel yayın organlarında tamamen veya kısmen yayınlanması yazarının yazılı iznine tabidir. Aksine davranılmaması önemle rica olunur. Alıntı yapılmadan bu sayfaya link verilmesi için herhangi bir izin gerekmemektedir.)